وقتی زیرساخت بهانه‌ای برای تعویق رفع فیلترینگ می‌شود

پس از کش و قوس‌های فراوان بر سر موضوع رفع فیلترینگ، سرانجام در ماه گذشته خبری مبنی بر اجماع قوای سه‌گانه در این خصوص منتشر شد. این خبر بار دیگر امید را به صاحبان کسب‌وکارها و سایر کاربران شبکه‌های اجتماعی برای دسترسی آسان‌تر به پلتفرم‌های مختلف بازگرداند. با این حال، به تدریج مشخص شد که صرفاً «اجماع» برای رفع فیلترینگ کافی نیست و مانع بزرگ دیگری به نام «زیرساخت» وجود دارد.

به گزارش سرویس داخلی سایت اخبار تکنولوژی تکنا، از آنجایی که رفع فیلتر می‌تواند موج عظیمی از افزایش ترافیک اینترنتی را به همراه داشته باشد، زیرساخت‌های فعلی کشور توانایی پاسخگویی به این حجم از تقاضا را ندارند. این بدان معناست که اعمال ناگهانی این تغییر بزرگ امکان‌پذیر نیست و باید به صورت تدریجی و با اولویت‌بندی مشخص پیش رفت. این موضوع پیش‌تر توسط سیدستار هاشمی، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات نیز مورد اشاره قرار گرفته بود. در خصوص این مانع جدید، دو نکته حائز اهمیت است.

نخست اینکه اصل رفع فیلتر مورد پذیرش قرار گرفته و اکنون بحث بر سر چگونگی اجرای آن است؛ تغییری که می‌تواند سرآغازی برای بهبود شرایط فضای دیجیتال کشور باشد. نکته دوم نیز این است که تلاش‌های صورت گرفته برای رفع فیلترینگ نباید صرفاً به دلیل مسائل فنی متوقف شود. سال گذشته تعرفه‌های اینترنت به بهانه توسعه زیرساخت‌ها افزایش یافت و اپراتورها وعده بهبود تدریجی کیفیت زیرساخت‌ها را دادند. بنابراین، انتظار می‌رود که این مانع نیز هرچه سریع‌تر برطرف شود تا کشور به سمت حکمرانی واقعی و کارآمد در فضای مجازی گام بردارد.

بهزاد اکبری، مدیرعامل شرکت ارتباطات زیرساخت، اخیراً در مصاحبه‌ای آمار و تحلیل‌هایی در مورد وضعیت فعلی فضای اینترنتی و زیرساخت‌های آن ارائه کرده است. به گفته وی، بیش از ۵۰ درصد ترافیک اینترنت کشور از طریق فیلترشکن‌ها عبور می‌کند. این مسئله نه تنها سرعت دسترسی کاربران را کاهش داده، بلکه مشکلات امنیتی متعددی را نیز به دنبال داشته است. استفاده گسترده از فیلترشکن‌های ناایمن منجر به آلودگی شدید دستگاه‌های کاربران به بدافزارها شده و ایران را به یکی از آلوده‌ترین نقاط جهان از این نظر تبدیل کرده است. این آلودگی‌ها باعث شکل‌گیری شبکه‌های بزرگ بدافزاری شده که به مهاجمان خارجی اجازه می‌دهد از دستگاه‌های کاربران برای حملات داخلی و خارجی استفاده کنند. این امر، امنیت سایبری کشور را به طور جدی تهدید می‌کند.

آلودگی گسترده شبکه پیامدهای بسیار مخربی دارد. به گفته اکبری، روزانه حجم قابل توجهی از حملات سایبری از شبکه ایران به خارج از کشور انجام می‌شود. این مسئله باعث شده برخی از ارائه‌دهندگان خدمات خارجی، آدرس‌های IP ایرانی را در لیست سیاه خود قرار دهند. در نتیجه، حدود ۳۰ درصد از دامنه‌های اینترنتی برای کاربران ایرانی غیرقابل دسترس شده‌اند. نکته قابل توجه این است که سهم فیلترینگ در این انسداد کمتر از ۱۰ درصد برآورد می‌شود و مابقی ناشی از تحریم‌ها و آلودگی‌های شبکه است. به عبارت دیگر، تقریباً از هر سه دامنه اینترنتی در جهان، یک دامنه برای کاربران ایرانی مسدود است. این موضوع دسترسی کاربران ایرانی به منابع مختلف آنلاین را به شدت محدود کرده است.

آمارهای مربوط به پهنای باند اینترنت کشور نیز قابل تأمل است. پهنای باند فعلی کشور حدود ۱۰.۵ ترابیت بر ثانیه است، در حالی که مصرف ترافیک بین‌المللی در ساعات اوج تنها بین ۶ تا ۷ ترابیت بر ثانیه گزارش شده است. در حالی که ترافیک اینترنت در سال‌های گذشته به طور متوسط ۳۰ درصد رشد می‌کرد، محدودیت‌های اعمال شده در سال ۱۴۰۱ منجر به افت ۵۰ درصدی آن شد. اگرچه این روند به آرامی رو به بهبود است، اما هنوز به سطح پیش از اعمال محدودیت‌ها بازنگشته‌ایم. نکته جالب‌تر اینکه از زمان آغاز به کار دولت سیزدهم، رشد ترافیک اینترنت تنها ۱۷ درصد بوده است، که نشان‌دهنده کندی شدید رشد مصرف اینترنت در کشور است. این آمارها ضرورت توجه جدی به توسعه زیرساخت‌های اینترنتی را نشان می‌دهد.

بر اساس اظهارات اکبری، در ساعات اوج مصرف، حدود ۳.۵ ترابیت بر ثانیه ترافیک داخلی در مرکز تبادل ترافیک تهران ثبت می‌شود. این آمار شامل ترافیک محتوایی و خدمات میزبانی شده در شبکه اپراتورها نیز می‌شود. اما سهم پیام‌رسان‌های داخلی از این ترافیک تنها ۳۰۰ گیگابیت بر ثانیه است که نشان‌دهنده سهم بسیار ناچیز این پلتفرم‌ها از کل مصرف کشور است. این موضوع نشان می‌دهد که پیام‌رسان‌های داخلی نتوانسته‌اند جایگزین مناسبی برای پلتفرم‌های خارجی محبوب کاربران باشند.

یکی از نگرانی‌های اصلی در این میان، تأثیر رفع فیلترینگ بر وضعیت شبکه است. اکبری معتقد است که در صورت برداشتن ناگهانی فیلترینگ، احتمال بروز اختلال در شبکه اپراتورها وجود دارد. با این حال، او تأکید می‌کند که برنامه‌ریزی برای اکوسیستم دیجیتال کشور باید بلندمدت باشد. در شرایطی که شاخص سرانه مصرف دیتا در کشور حدود ۲۳ کیلوبیت بر ثانیه است، در حالی که این رقم در ترکیه ۵۰ و در آمریکا بیش از ۲۰۰ کیلوبیت بر ثانیه است، واضح است که کشور ما نیازمند رشد چشمگیر در مصرف دیتا است. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که رفع فیلتر پلتفرم‌های پرمصرف می‌تواند حداقل ۳۰ درصد به ترافیک کشور اضافه کند، اما این رشد تنها در صورتی پایدار خواهد بود که زیرساخت‌ها به موازات آن توسعه یابند. این توسعه زیرساختی، نیازمند سرمایه‌گذاری مناسب و برنامه‌ریزی دقیق است.

اعداد و ارقامی که بهزاد اکبری در مورد وضعیت پهنای باند و مصرف اینترنت در ایران مطرح کرد، از اهمیت بالایی برخوردار است. از روز گذشته، بحث بر سر این موضوع در جریان بوده که دولت از طرق مختلف اعلام کرده زیرساخت‌ها به اندازه‌ای نیست که بتوانند تغییرات جدی مانند رفع فیلترینگ سراسری را به صورت ناگهانی تحمل کنند. این موضوع، نگرانی‌ها در مورد پایداری شبکه در صورت رفع فیلتر را افزایش داده است.

با این وجود، گمانه‌زنی‌هایی در مورد رفع فیلترینگ اینستاگرام نیز وجود دارد و برخی کارشناسان معتقدند که این اتفاق قریب‌الوقوع است. ظاهراً ارتباطاتی از طریق IXPها در قطر یا عمان قرار است بین ایران و IPهای متا برقرار شود، اما اینها صرفاً در حد گمانه‌زنی است. پیام اصلی این استدلال این است که زیرساخت، کشش لازم برای افزایش شدید حجم ترافیک بین‌الملل را ندارد و به نظر استدلال درستی است. این موضوع نشان می‌دهد که رفع فیلتر باید با برنامه‌ریزی دقیق و در نظر گرفتن ظرفیت زیرساخت‌ها انجام شود.

نکته حائز اهمیت این است که عبارت «زیرساخت» دامنه وسیعی را پوشش می‌دهد و لزوماً به معنای ظرفیت پهنای باند بین‌الملل نیست. این عبارت ابعاد دیگری نیز دارد، از جمله لایه دسترسی، لایه انتقال و حتی زیرساخت اپراتورها. با در نظر گرفتن همه این موارد، وضعیت کلی زیرساخت‌های کشور در طول تقریباً یک دهه اخیر، به دلایل مختلفی مانند تحریم‌ها، افزایش قیمت دلار و مسائل مالی متعددی که شرکت ارتباطات زیرساخت با آنها مواجه بوده، چندان مناسب نبوده است.

رویکرد دولت‌های پیشین نیز در تشدید این مشکلات بی‌تأثیر نبوده است. در واقع، وضعیت کلی تقریباً رو به وخامت بوده است. از سوی دیگر، سرمایه‌گذاری‌های لازم و کافی در زمینه خرید تجهیزات، بازسازی زیرساخت‌های حیاتی ارتباطی و موارد مشابه انجام نشده است. بنابراین، پاسخ این سوال که چرا در گذشته ظرفیت بیشتری وجود داشته، واضح است؛ زیرا عمر مفید زیرساخت‌ها کمتر سپری شده بود و کیفیت بهتری ارائه می‌دادند.

پس از دوران همه‌گیری کرونا، تعداد کاربران اینترنت در کشور با یک سیر صعودی مواجه شده است. به عبارت دیگر، سال به سال تعداد کاربران اینترنت و شبکه‌های اجتماعی در کشور افزایش یافته است. کاربرانی که اکنون متقاضی استفاده از شبکه‌های اجتماعی پرطرفدار مسدود شده هستند، نسبت به قبل از مسدودسازی (یعنی پیش از شهریور ۱۴۰۱) به مراتب بیشتر شده‌اند.

علاوه بر این، میزان ترافیک اینترنتی که این کاربران مصرف می‌کنند نیز بسیار بیشتر است. از دیدگاه زیرساخت، مفهوم «کاربر» و «استفاده» به طور مستقیم با «ترافیک» تعریف می‌شود؛ یعنی آنها با میزان ترافیک سر و کار دارند. با نگاهی به روند مصرف، مشاهده می‌شود که سال به سال و حتی ماه به ماه، میزان مصرف محتوای ویدئویی، صوتی و به اصطلاح چندرسانه‌ای در حال افزایش است.